Τη θρησκεία θα μπορούσαμε, πολύ γενικά, να την ορίσουμε σαν πίστη στην ύπαρξη μιας τέταρτης διάστασης. Η διάσταση αυτή μας βγάζει έξω από τον κόσμο της ύλης —στον οποίο τα πάντα αλλάζουν και τίποτα δεν μένει σταθερό, επικρατεί χάος και αταξία και ζούμε μες στη μοναξιά και τη δυστυχία—, για να συναντήσουμε κάτι που «είναι» πραγματικά, δηλαδή κάτι που υπάρχει με την απόλυτη σημασία της λέξης, με κάθε δυνατή τελειότητα και λάμψη. Το να νιώθεις ότι συνδέεσαι μ’ ένα τέτοιο ον, ότι εξαρτάσαι απ’ αυτό, το να λαχταράς να συναντηθείς μ’ αυτό το ον, το να πεινάς και να διψάς για Εκείνον: αυτό είναι το θρησκευτικό αίσθημα.

Ο άνθρωπος που θρησκεύει είναι ο άνθρωπος που βλέπει μεν τα πράγματα που βρίσκονται εδώ κάτω, αλλά ταυτόχρονα δεν τα βλέπει, γιατί αντιλαμβάνεται και άλλα πράγματα, τα οποία βρίσκονται πίσω από τα φαινόμενα, που έχουν ύπαρξη πιο πραγματική και που μιλάνε στην καρδιά του περισσότερο από τα πράγματα που φαίνονται. Πρόκειται για πράγματα που τα γνωρίζει γιατί είναι σαν να ανήκουν στην αληθινή του πατρίδα, τον πραγματικό του τόπο, σε αντίθεση με τα γήινα πράγματα, που του είναι ξένα ή κι εχθρικά.

Ο άνθρωπος που θρησκεύει είναι ο άνθρωπος που αισθάνεται, πέρα από τα γήινα πράγματα, μιαν άλλη Παρουσία, και που έχει ανάγ­κη να νιώθει αυτή την Παρουσία. Έτσι και πάψει να τη νιώθει, τα πάντα του φαίνονται ανούσια, κενά, κι ο κόσμος όλος είναι γι’ αυτόν μια έρημος μες στην οποία τριγυρνάει χαμένος εδώ κι εκεί.

Ένα τέτοιο αίσθημα, περιττό να το πούμε, έχει από τη φύση του χαρακτήρα προσωπικό. Θρησκεία αληθινή είναι μόνο μια θρησκεία προσωπική. Θρησκεία αληθινή σημαίνει, πρώτα απ’ όλα, να νιώθεις κοντά στον Θεό. Οποιαδήποτε θρησκευτική τελετή, αν οι πιστοί που συμμετέχουν σ’ αυτή δεν διψάνε για το Απόλυτο, αν δεν διακατέχονται από αγωνία να έλθουν σε προσωπική επαφή με το μυστηριώδες Ον που κρύβεται πίσω από τα φαινόμενα, δεν είναι παρά σκέτη παράσταση.

Το ερώτημα που θέλω τώρα να θέσω ενώπιόν σας είναι το εξής: Γνώριζαν οι αρχαίοι Έλληνες αυτή την προσωπική θρησκεία;

Απαντώ: ναι. Γιατί, πρώτα απ’ όλα, έχουμε τον Πλάτωνα. Η θρησκευτικότητα του Πλάτωνα χρωμάτισε την πνευματικότητα όλων των κατοπινών αιώνων. Ο Πλάτωνας είναι η ενσάρκωση της πείνας και της δίψας για το Απόλυτο. Θέλει να φτάσει στην Ομορφιά — σε κάτι που δεν είναι όμορφο μονάχα από μια πλευρά, ούτε μόνο για μια στιγμή, αλλά όμορφο παντοτινά κι απόλυτα· και καθώς, όπως θα δείξω, η Ομορφιά αυτή δεν είναι παρά ένα από τα ονόματα του ανώτατου όντος, αυτό που αναζητά τελικά ο Πλάτωνας είναι ο Θεός ο ίδιος. Ο Πλάτωνας έχει ανάγκη να αισθανθεί ενωμένος με τον Θεό. Μετά απ’ αυτόν, συναντούμε πολλούς στοχαστές εμφορούμενους από την ίδια ανάγκη, στοχαστές οι οποίοι αναζητούν τον Θεό με τρόπους που για πρώτη φορά τούς βρίσκουμε στον Πλάτωνα.

Αλλά ο Πλάτωνας δεν είναι μια αξιοθαύμαστη εξαίρεση, μια περιθωριακή περίπτωση μέσα στην ιστορία της ελληνικής θρησκείας. Μπορεί μεν να σημάδεψε όλους τους κατοπινούς του, αλλά κι ο ίδιος φέρει τα σημάδια όλων των προηγούμενων.

…

(συνεχίζεται)